BİZE ULAŞIN
Tom Stafford / BBC Future
Atlanta'daki Emory Üniversitesi'nden primat davranışları profesörü Frans de Waal'ın maymunlarla yaptığı araştırmanın sonuçları ve bunun insan doğası açısından taşıdığı anlam profesörün YouTube'da milyonlarca kez izlenmesine neden oldu.
Waal'ın Kapuçin maymunlarıyla yaptığı deneylerden birinde maymunlar iki ayrı kafese konmuş ve aldıkları her yiyecek ödülü karşılığında küçük taşlar vermeleri yönünde eğitilmişlerdi. Maymunlar aldıkları her salatalık dilimi için memnun bir şekilde taş veriyorlardı.
Fakat üzümü daha çok seven bu maymunlardan birine üzüm verildiğinde, daha önce salatalıktan memnun olan diğer maymunun hoşnut kalmadığı ve taş vermeyi reddettiği görülmüştü.
Bu deneyin sonuçlarını içeren videoda, diğer maymuna üzün verildiğini gören ikinci maymun, kendisine verilen salatalığı laboratuvar asistanına fırlatıyordu.
İnsanların da böylesi bir haksızlık karşısında ikinci maymun gibi davranacaklarını tahmin etmek için psikolog olmak gerekmez. Waal bu sonuçların, ahlaki değerlerin atalarımızdan kalan biyolojik mirasın bir parçası olduğunu belirtiyor. Eşitlikçi grup yaşamının hakim olduğu bu dönemlerde grup üyeleri arasındaki uyum önem taşıyordu.
Adalet duygusu güçlü
Bu sadece bir teori ve Waal'in sonuçları evrimsel kuzenlerimiz olan maymunların sosyal kıyaslamalardan etkilendiğini gösteriyor kesinlikle. Fakat bu deney maymunların adalet istediğini kanıtlamıyor aslında. Salatalık verilen maymun sinirleniyor, ama üzüm alan maymunun kendi durumundan rahatsız olduğunu gösteren bir kanıt bulunmuyor. Buna karşılık en rekabetçi insanların bile özünde adalet duygusunun çok daha güçlü olduğunu söyleyebiliriz.
ABD'deki Ulusal Basketbol Ligi (NBA) oyuncuları dünyada en yüksek ücret alan sporcular arasında biliniyor. 2007-8 sezonunda en yüksek ücret 20 milyon dolar civarında iken 50 oyuncu ise 10 milyonun üzerinde ücret alıyordu. Bu sezon önemliydi, çünkü iki psikolog 100'den fazla NBA maçında hakemin faül verdiği, fakat oyuncuların faül yapmadıklarını düşündükleri durumları araştırmıştı. Faül yapılan oyuncuya serbest atış verilerek takımı için puan kazanma olanağı sağlanıyordu. Psikologlar büyük ölçüde rekabet içeren bu spor dalında, yüksek ücretli basketbolcuların hak etmedikleri halde serbest atış verildiğinde nasıl davrandıklarını araştırıyordu.
Bu oyuncular serbest atışta puan kazanmak için her tür motivasyona sahipti, ama haksız yere kazanılmış serbest atışlardı bunlar. Psikologlar bu tür durumlarda yapılan atışlarda puan kazanma durumuna çok az rastlandığını, genel ortalamanın ve oyuncuların kişisel ortalamalarının çok altında olduğunu gördü.
Eğer böylesine rekabetçi bir sporda en iyi ücret alan oyuncular suçluluk duygusuyla puan almaktan geri duruyor ise en acımasız ortamlarda bile adalet içgüdüsünün kendisini gösterdiği söylenebilir.
Waal maymunlarla ilgili videoyu gösterdikten sonra bu davranışla Wall Street'teki protesto hareketi arasında paralellik kurmuştu. Gelir eşitsizliğinden rahatsızlık duymamızın altında bu yatıyor demek ki.
Basketbolcuların davranışından çıkarabileceğimiz sonuç ise zengin bankacılardan ve sporculardan henüz ümidi kesmemek gerektiğine işaret ediyor.
Bu makalenin İngilizce aslını BBC Future'da okuyabilirsiniz.
Dergideki diğer makalelere buradan ulaşabilirsiniz.
