Esham, Osmanlı Devleti’nde ortaya çıkan ve bir iç borçlanma yöntemi olarak uygulanmış olan ekonomik bir sistemdir. Esham’ın kelime anlamı "pay" veya "hisse" anlamına gelmektedir. Bu sistem devletin finansal ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla geliştirilmiş ve borçlanma yöntemlerine yeni bir anlayış kazandırmıştır. Dolayısıyla esham sistemi, Osmanlı finans tarihinde yenilikçi bir adım olarak önemli bir yere sahiptir.
Esham sistemi, Osmanlı Devleti'nin ekonomik ihtiyaçlarına çözüm olması için 1775 yılında hayata geçirilen bir borçlanma yöntemi olarak bilinmektedir. "Esham" kelimesi Arapça'da "pay" veya "hisse" anlamına gelir ve sistemin temel işleyişi de bu kavrama dayanır. Devlet, gelirlerinin belirli bir kısmını paylara bölerek bu payları halka satışa sunmuş ve böylece nakit ihtiyacını karşılamayı hedeflemiştir. Her bir hisse sahibine belirli bir süre boyunca bu gelirden pay alma hakkı tanınmış ve bu sayede hem devletin hem de kişilerin ekonomik ihtiyaçlarına karşılık veren bir sistem oluşturulmuştur.
Esham sistemi, tahvile benzeyen erken dönem finansal uygulamalardan biri olarak değerlendirilebilir. Sistem, devlete borçlanma yoluyla gelir elde etme imkanı sağlarken, yatırımcılar için faiz getiren bir kazanç aracı olmuştur. Dönemin şartlarında geniş bir kitleye hitap etmiştir. Bu sistem, Osmanlı ekonomik yapısında önemli bir yenilik olarak modern finansman araçlarının öncülerinden biri olarak görülmektedir.
Osmanlı’da Esham sisteminde devlet, tuz vergisi veya gümrük gelirleri gibi belirli gelir kaynaklarını hisselere ayırmış ve bu hisseleri yatırımcılara sunmuştur. Hisse sahipleri, satın aldıkları paylar karşılığında söz konusu olan gelir kaynağından düzenli olarak ödeme alma hakkı kazanmıştır. Bu sayede para yatıran kişiler için uzun vadeli bir gelir kaynağı sağlanmıştır.
Esham sistemi, düzenli para getirisi sunması ve faizsiz bir yatırım aracı olarak görülmesi nedeniyle Osmanlı toplumunda kısa sürede ilgi görmüştür. Faizli işlemlere karşı hassasiyetin yüksek olduğu Osmanlı toplumunda esham senetleri dini kaygılara uygun bir yatırım aracı olarak işlenmiş ve bu şekliyle geniş bir kitleye hitap etmiştir.
Sistemdeki senetleri satın alanlar devlet gelirlerinden pay alırken, devlet de bu yolla acil nakit ihtiyacını karşılamıştır. Esham sistemi, modern tahvil uygulamalarının erken bir örneği olarak değerlendirilebilir. Bu sistem Osmanlı maliyesine önemli bir yenilik kazandırmıştır.
Sistemin başlıca amaçları şu şekilde özetlenebilir:
Esham sistemi, Osmanlı Devleti'nin mali kaynaklarını artırmayı hedeflemiştir. Devletin nakit ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik oluşturulan bu sistem, başlangıçta Osmanlı ekonomisine önemli bir rahatlama sağlamış ve gelir kaynaklarının daha etkili şekilde kullandırmıştır. Ancak, esham senetlerinin yaygın hale gelmesi ve devletin borçlanmayı sürekli bir çözüm olarak görmesi uzun vadede ekonomide ciddi dengesizliklere yol açmıştır.
Devletin artan borçlanma eğilimi, Osmanlı maliyesini sürdürülemez bir borç yükü altına sokmuştur. Bu durum ilerleyen dönemlerde daha derin mali krizlere zemin hazırlamakla birlikte sistemin başlangıçta getirdiği faydaları gölgeleyen sonuçlar doğurmuştur.