Gaye ve nizam delili evrendeki düzeni ve amacı anlamaya yönelik güçlü bir argüman sunmaktadır. Bu delil, bir yandan evrenin işleyişine dair felsefi ve teolojik bir bakış açısı sağlarken, diğer yandan modern bilimle olan etkileşimi sayesinde yeni sorular ve tartışmalar doğurmaktadır. Bu nedenle gaye ve nizam delili, insanlığın evreni ve kendisini anlama çabasında önemli bir konu olmaya devam etmektedir.
Gaye ve nizam delili, evrendeki düzenin ve amaçlılığın akıllı bir yaratıcıya işaret ettiğini öne süren bir kavramdır. Bu delil bilhassa teolojik ve felsefi alanlarında sıklıkla ele alınır ve evrendeki kusursuz düzenin tesadüflerden ziyade bilinçli bir yaratıcı tarafından var edildiğini savunur. Gaye, bir amaca işaret ederken, nizam ise evrendeki düzeni ve uyumu ifade etmektedir. Bu iki kavram birleştiğinde, bu delil evrenin hem bilinçli bir şekilde tasarlandığını hem de bu tasarımın belli bir amaca hizmet ettiğini öne sürer.
Allah’ın varlığını açıklamak için kullanılan önemli delillerden biri de gaye ve nizam delilidir. Bu delil evrendeki düzenin, uyumun ve amacın bilinçli bir yaratıcıya ait olduğu fikrine dayanır. Basitliği ve halkın kolayca anlayabileceği bir yöntem olmasından dolayı özellikle bazı alimler tarafından sıklıkla ileri sürülür. Gaye ve nizam delili evrendeki kusursuz düzeni, her varlığın belirli bir amaç doğrultusunda hareket ettiği ve bu düzenin rastlantı ile açıklanamayacak kadar karmaşık olduğunu savunmaktadır. Dolayısıyla, teolojiye göre Allah’ın varlığının ve hikmetinin en güçlü delillerinden biri olarak değerlendirilir.
Din felsefesine göre basit gibi görünen varlıklar bile aslında evrendeki büyük denge ve işleyişin bir parçasıdır. Örneğin, sıradan bir ot sadece önemsiz bir bitki gibi görünse de tavukların, koyunların ve diğer hayvanların beslenmesini sağlayarak hayati bir rol oynar. Aynı şekilde, arılar bal üretmekle birlikte bitkilerin neslinin devamını sağlamak için tozlaşma görevini yerine getirir. Bu örnekler gibi birçok olgu evrendeki varlıkların belirli bir düzene ve amaca hizmet ettiğini açıkça göstermektedir.
Gaye ve nizam delili (teleoloji) evrendeki düzenin, uyumun ve amacın, bilinçli bir yaratıcıya işaret ettiği fikrine dayanır. Bu delil bilhassa din ve felsefe alanlarında yaratıcının varlığını kanıtlamak için kullanılan önemli bir argümandır. Bu noktada "teleoloji" kelimesi Yunanca "telos" (amaç, hedef) ve "logos" (bilgi) kelimelerinden türetilmiştir. Dolayısıyla evrendeki olayların bir amaca yönelik olduğunu ifade eder.
Bu delilin kökenleri Aristoteles’e kadar uzanır. Aristoteles, doğadaki her şeyin bir amacı olduğunu ve bu amacın doğanın düzenini sağladığını savunmuştur. Bu görüşe göre onun "ereksel neden" anlayışının bir parçasıdır. Gaye ve nizam delili şu temel düşüncelere dayanır:
Evren, kaos yerine bir düzen ve uyum içerisinde işlemektedir. Gezegenlerin yörüngeleri, doğadaki fiziksel yasalar ve canlıların ekosisteme uygun yapıları evrendeki bu düzeni ve uyumu açıkça göstermektedir.
Her varlık ve olay belirli bir amaca hizmet etmektedir. Canlıların organlarının işlevselliği ekosistemlerdeki dengeler ve doğadaki döngüler, rastlantıların değil bilinçli bir yaratıcının ürünü olarak yorumlanır.
Evrendeki bu düzen ve amaçlılık tesadüflerle açıklanamayacak kadar karmaşık ve inceliklidir. Bu da bir tasarımcının (Allah’ın) varlığını gerektirir.