Kafkasya'dan Anadolu'ya uzanan gelenek: "Şah bezeme"

İSMAİL KAPLAN - Kars'ta, Kafkasya'dan göç eden Karapapak Türklerine ait olan ve düğünlerde bolluk, bereket ve üremeyi simgeleyen gıdalarla süslenen bir ağacın gelinle damada hediye edildiği 17 asırlık "şah bezeme" geleneği yaşatılıyor.

Gürcistan Borçalı ve Azerbaycan'dan, başta Kars olmak üzere Tokat, Amasya, Ağrı, Muş ve Ardahan gibi illere göç eden Karapapak Türklerine ait olan ve Kars'ta yaşatılan, "şah kaldırma" da denilen "şah bezeme" geleneği renkli görüntülere sahne oluyor.

Geçmişi 17'nci asra kadar uzanan geleneğin en yaygın olarak yaşatıldığı Kars'ın Arpaçay ilçesine bağlı Carcıoğlu köyünde, ilk gün gelinin, sonraki gün ise damadın evinde yapılan düğünlerde, sağdıç tarafından büyük özenle hazırlanan dört köşeli 7 veya 9 tahtası olan ağaç, bolluk, bereket, üreme ve ağız tadını simgeleyen elma, nar, şeker, çikolata, çerez ve benzeri yiyeceklerle süsleniyor.

Sağdıçlar, hazırlanan şah ağacını başlarının üzerine kaldırıp gelin ve damatla davul zurna eşliğinde düğün evine kadar götürüyor.

Kentin birçok köyünde ortak kültür haline gelen gelenekte, düğün sonrası söz konusu ağaçlar da gelin ve damada hediye ediliyor.

Kafkas Üniversitesi (KAÜ) Kültürel Miras ve Turizm Bölümü Öğretim Görevlisi Fatih Turanlı, AA muhabirine yaptığı açıklamada, şah kaldırma geleneğinin kentte yaşatılmaya devam edildiğini söyledi.

Geleneğin İslam öncesi Türk toplumlarında ''kağan kaldırma'' geleneğiyle ortak bir kökene sahip olduğunu anlatan Turanlı, "İslam öncesi Türk toplumları 'kağan kaldırma' geleneğinde kağanı kutsamak ve Tanrı ile kağan arasına bağ kurma amacıyla kağanı havaya kaldırırdı. Kağanın kutsiyetini vurgulamak için de kağana kutsal ağaçlar dikilirdi. 'Şah kaldırma' geleneğinin de buradan geldiği tahmin ediliyor. Şah kaldırma geleneğinin kökeni 16-17'nci asra uzanıyor." dedi.

Fatih Turanlı, geleneğin bölgeye zamanla yayıldığını ifade ederek, 'şah bezeme' olarak da adlandırılan geleneğin, Gürcistan Borçalı ve Azerbaycan bölgesindeki Karapapak Türklerinin başta Kars olmak üzere Tokat, Amasya, Muş, Ağrı ve Ardahan'a göçüyle yayıldığını kaydetti.

- Şah ağacındakiler bereket, bolluk ve ağız tatlılığını temsil ediyor

Gelenek hakkında bilgi veren Turanlı, şöyle devam etti:

"Bu ağaçların 7 veya 9 tahtası olmasının sebebi, eski Türk inanışlarına göre uğurlu sayılar olmasından kaynaklanmaktadır. Günümüzde veya geçmiş dönemlerde yapılan şah bezeme de şah ağacı üzerine elma, nar gibi meyveler ve şeker, çikolata gibi günümüze uygun şeyler asılmaktadır. Şah ağacında yer alan elma ve nar üremeyi, şeker ve çerezler de ağız tatlılığı, bolluk ve bereketi temsil etmektedir."

Fatih Turanlı, şah geleneği gibi geçmişten günümüze birçok geleneğin değişip unutulduğunu belirterek, "Şah kaldırma geleneğinde şahı tutan kişinin şah ağacını boyun seviyesinin alt tarafına indirmemesi beklenir, bu da evliliğin kutsal olduğunu vurgulamak için yapılan unsurlardan birisi. Geçmişte şah kaldırıldığı zaman bir meşale yakılırdı, günümüzde de bu muma dönüşmüş vaziyette, bu meşale evlilik ocağının sonsuza dek tütmesi anlamında kullanılan ritüeldir." ifadelerini kullandı

Kars'a Karapapak Türkleri ile gelen bu geleneğin zamanla Kars bölgesindeki bir çok köyün ortak kültürü haline geldiğini aktaran Turanlı, geleneğin bölgedeki bütün etnik kökenlerin ortak düğün geleneğine dönüştüğünü de sözlerine ekledi.

- "Ömrümüz yettiği kadar geleneği sürdüreceğiz"

Sağdıç yakınlarından şahı hazırlayan Elvida Aydemir de geleneğinin dedelerinden kendilerine kalan kültür mirası olduğunu dile getirdi.

Gelecek nesillere aktarmak için bu geleneği sürdürdüklerini anlatan Aydemir, "Şahın dört tarafına meyveleri iğneler yardımıyla iple diziyoruz, şahı hazırladıktan sonra üzerine bir duvak atıyoruz, sağdıçlar geliyor ve şahı sağdıç evinden davul zurna eşliğinde oynaya oynaya düğün evine götürüyor. Şahı gören köylüler de şahın peşine takılıp düğün evine gidiyor. Ömrümüz yettiği kadar geleneği sürdüreceğiz. "diye konuştu.

Sağdıç yakını Kemal Aydemir ise atalarının göç ederek Kars'a yerleştiğini anlatarak, "Bu geleneği gururla gelecek nesillere aktaracağız." ifadelerini kullandı.