DERGİ Londra'nın simgesi Big Ben neden susacak?

Jon Excell

BBC Future

Londra'nın en ünlü simgelerinden biri olan Big Ben'deki 157 yıllık saat 2017'de birkaç aylığına duracak. 29 milyon sterlin masraf yapılarak bakıma girecek saat bugüne kadar zamanı nasıl hep doğru gösterdi?

150 yılı aşkın ömrü boyunca Big Ben'deki saat beş kral ve kraliçe, 23 başbakan ve iki dünya savaşına tanıklık etti. Nazi savaş uçaklarının bombardımanı sırasında bile çalışmaya, zamanı doğru göstermeye devam etti.

Fakat bu saat tarihi boyunca geçirdiği en büyük bakım ve onarım çalışmasından dolayı gelecek yıl birkaç aylığına susacak.

1976'da da dokuz aylığına durdurulmuştu saat. Ağırlıklarından biri düştüğü için tarihinde ilk kez bozulmuştu. 2007'de de birkaç haftalığına bakıma alınmıştı.

2017'deki 29 milyon sterlin tutarındaki bakım ve onarım çalışması ile saatin 150 yıl daha sorunsuz çalışması sağlanmış olacak.

Parlamentonun kuzey ucunda, içindeki çanın adıyla Big Ben olarak bilinen Elizabeth Kulesi üzerinde 1859'da inşa edilen saatin tasarımcısı avukat ve amatör saatçi Edward Beckett Denison idi.

Dünyada ilk farklı tasarımKulenin dört yüzünde yer alan bu saat tasarımı dünyada bir ilkti ve büyüklüğü ve dakikliği ile de dikkat çekiyordu.

Saatin 19 yüzyıl dünyasına getirdiği en büyük yenilik, üçayaklı çift saat maşasıydı. Saatin dişli çark düzenini döndüren işte bu maşanın bir ağırlık ya da yay yoluyla yarattığı enerjiydi. Sarkacın her sallanışı çarkın bir diş ilerlemesine neden olur ve bu hareket tik-tak sesini çıkarır.

DERGİ - İngilizlerin 'fish and chips'i nereden gelme?DERGİ - Alice Harikalar Diyarında gizli mesajlar mı içeriyor?Küçük çanlardan biri

Saat kulesinde bu mekanizma üzerinde rüzgârın etkisini bertaraf etmek gerekiyordu. Daha önce denenmiş yöntemler işe yaramıyordu. Big Ben'deki ağırlık eklentili ‘yerçekimi maşası' (double three-legged gravity escapement) en etkili çözüm olmuş, saatin bir saniyeden fazla şaşmasına olanak vermemişti.

Bu yöntem daha sonraki yıllarda yaygınlaşmış, İngiltere'nin birçok kilise ve belediye binasına ait saat kulesinde kullanılmıştı.

Dev sarkaçSaatin mekanizmaları sık sık gözden geçiriliyor.

Big Ben'deki saatin getirdiği bir diğer yenilik de 4,5 metre uzunluğundaki dev sarkacıydı. Sarkacın ısı değişiminden etkilenmesini önlemek için böyle bir yönteme başvurulmuştu. Normal sarkaçlarda sarkaç çubuğu ısıya bağlı olarak genleşip büzüştüğü için sallanma süresini etkiliyor ve saatin şaşmasına neden oluyordu.

Big Ben'de ise eşmerkezli çinko ve çelik tüplerden yapılan sarkaç buna engel oluyor. Çünkü bu iki madde farklı oranlarda genleşip büzüştüğü için sarkacın boyu sabit kalıyor, ısıdan etkilenmiyor.

Fakat saatin doğru çalışmaya devam etmesi mucidinin becerisinin yanı sıra bakımını yapan uzmanlardan da kaynaklanıyor.

Dört kişiden oluşan Westminster Saatçiler ekibi, Parlamento ve civarındaki 2000'den fazla saati kontrol edip bakımını yapıyor. Fakat bunların en önemlisi elbette Big Ben.

Beş tonluk saatÇan kulesinin hemen altında kurulu olan saat mekanizması toplam beş ton ağırlığında. Üç farklı takımdan oluşuyor: Dört kolu hareket ettiren takım, dört küçük çanı çalan kabloyu çeken takım ve 13,5 ton ağırlığındaki Big Ben adlı büyük çana vuran kolu harekete geçiren takım.

Ortada Big Ben çanı ve etrafındaki küçük çanlardan üçü

Her takımda devasa bir ağırlık yer alıyor ve kule içinde inip çıkan bu ağırlıkları haftada üç kez kurup yukarı çıkarmak gerekiyor. Bu, 334 basamaklı kuleyi tırmanmak anlamına geliyor ve tüm işlemin tamamlanması iki saati buluyor.

Saatin kolunu hareket ettiren mekanizmanın yarım ton ağırlık taşıyan zinciri elle kurululup sarılıyor. 1,25 ton ağrılık taşıyan diğer mekanizmanın zincirleri içinse elektrikli motor kullanılıyor. 1912'den beri bu şekilde yapılan işlem daha önce iki kişiyle beş saatte tamamlanıyordu.

Kuruşla saat ayarıBig Ben'deki pas izleri

Saatin zamanı doğru göstermesi için de düzenli bakım ve kontroller yapılıyor. Sarkaca eklenip çıkarılan kuruşlarla saatin hızlanması ya da yavaşlaması sağlanıyor. Örneğin bir kuruş eklenmesi saati saniyenin beşte ikisi düzeyinde hızlandırıyor.

Gelecek yıl saat 1980'lerden bu yana ilk kez uzun süreli susmuş olacak. Bu sırada ciddi bir sorunla karşılaşılması beklenmiyor. Fakat daha önce yayınlanan bir raporda saatin kollarının düşme tehlikesiyle karşı karşıya olduğu uyarısı yapılmıştı.

Önce Big Ben'in etrafı iskeleyle çevrilecek. Bu işin altı ayda tamamlanması planlanıyor. Daha sonra hassas bir işe girişilecek: Saat üzerindeki her biri 7 metrelik demirden ve 312 parça kesme opal camdan oluşan saat ve dakika göstergeleri tek tek çıkarılacak ve üzerindeki pasın temizlenmesi için başka yere gönderilecek.

Sarkacın hızını ayarlamak için bakır kuruşlar kullanılıyor.

Kulenin içindeki saat mekanizması da tümüyle gözden geçirilip orijinal parçalar mümkün olduğunca korunacak, fakat saatin ağırlığını ve sarkacı taşıyan kablolar yenilenecek.

Kraliçe Victoria'nın isteğiyle Big Ben'in üzerina asılan ve Parlamento oturum halinde olduğunda yakılan lambanın da onarılması gerekecek.

Big Ben'in 1859'dan beri çalan ve hızlı vuran tokmak nedeniyle çanda oluşan çatlağa ise dokunulmayacak. Baştan beri oluşan bu hasar çana farklı bir tını katıyor.

Bu makaleninİngilizceaslınıBBC Futuresayfasında okuyabilirsiniz.Dergideki diğer makalelereburadan ulaşabilirsiniz.