BİZE ULAŞIN
Psikologlar insanların stres ve baskı altında kendilerine zarar verecek kararlar alabildiğini söylüyor. Bazen mucizevi kurtulma hikayeleri ortaya çıksa da bu genellikle yaptıkları sayesinde değil, onlara rağmen oluyor.
"Felaketlerden kurtulma eğitimlerinde insanlara ne yapmaları gerektiği değil, öyle bir durumda yönelebilecekleri bazı davranışlardan kaçınmaları öğretiliyor."
Portsmouth Üniversitesi'nde psikolog John Leach, hayatta kalma eğitimlerinin amacını bu şekilde açıklıyor. 1987'de Londra'daki King's Cross metro yangınından sağ kurtulan Leach, kriz anlarında insanların yüzde 80-90'ının yanlış davrandığını tahmin ediyor.
Japonya'da 2011'de yaşanan depremden görüntüler, bazılarının süpermarkette düşen şişeleri tutmaya çalıştığını, bu yıl Denver'de bir havaalanında alev alan bir uçaktan inen yolcuların uçak yakınında durup seyrettiklerini, hatta selfie çektiklerini gösteriyordu.
Peki, acil bir durumla ya da felaketle karşılaşma halinde hangi davranışlardan kaçınmak gerekir?
Felaket anında ne yapmak gerekir?Uçak düşmesi halinde kemer takmayanların takanlara göre ölme riski dört kat daha fazla.
1. DONUP KALMAKFelaket anlarında insanların histerik bir halde kaçtığını düşünürüz. Oysa gerçekte tehlike karşısında en yaygın davranış hiçbir şey yapmadan beklemektir.
London Bridge saldırısında tesadüfen bölgede olan izinli bir polis memuru saldırganı etkisiz hale getirmeye çalışırken, çevredeki insanları "gözüne far tutulmuş tavşan gibi duruyorlardı" şeklinde tanımlıyordu.
Bu öyle evrensel bir tepki ki psikologlar bu durumlarda verilen içgüdüsel tepkiyi savaşmak-sıvışmak-donup kalmak şeklinde ifade ediyor.
Dışarıdan bakıldığında pasif görülse de, korkudan paralize olduğumuzda beynimiz frene basmaya başlar. Vücutta adrenalin hızla dolaşmaya başlar ve kaslar gerilir; boynun üstündeki ilkel "küçük beyin" hareketsiz kalma yönünde sinyal gönderir.
Hayvanlarda da aynı şey geçerlidir. Av olmamak için başvurulan son çaredir bu davranış. Ama felaket anında hayatta kalmak için bu içgüdüyü yenmek gerekir.
2011 Japonya depremi sırasında bazı insanlar hayatları tehlikede olduğu halde süpermarkette şişeleri tutmaya çalışıyordu.
2. DÜŞÜNEMEMEKStres halindeyken beynimizin doğru düşünme becerisini yitirdiğine dair birçok veri bulunuyor.
En ideal anlarda bile beynimiz oldukça yavaş çalışır aslında; oysa felaket anında gelişmeler çok hızlıdır.
Uçakların acil durumda 90 saniye içinde boşaltılması gerekir, zira daha fazla zaman geçtiğinde yangın ihtimali büyük ölçüde artar. Oysa çoğumuz bu süre içinde hala kemerlerimizi çözmekle uğraşırız.
Felaket anında seçenekleri tartma süreci daha da yavaşlar. Beynin ilk tepkisi dopamin hormonunu salgılamaktır. Mutluluk ve ödüllendirme ile ilgili bu hormon kritik anlarda vücudu tehlikeye hazırlama görevi de görür. Adrenalin ve stres hormonu olarak bilinen kortizol gibi hormonların salgılanmasını sağlar. İşte işlerin karışmaya başladığı nokta burasıdır.
Bu hormon kokteyli, beynin alın korteksi adı verilen ve işleyen bellekten sorumlu olan kısmını felce uğratır. Böylece unutkan ve kötü kararlar almaya daha yatkın hale geliriz.
Geçen yıl Dubai'de uçak acil iniş yaparken kimi yolcular bagajlarını almaya çalışıyordu.
3. TÜNEL GÖRÜŞÜKriz anında, sorunu çözecek tarzda yaratıcı düşünme becerisine sahip olmak güven vericidir. Ama gerçekte bunun tam tersi olur. Felaket karşısında verdiğimiz tepki 'ısrar' yönündedir: Yani aldığımız sonuca bakmadan sorunu aynı şekilde çözmeye çalışırız.
Örneğin uçakta acil iniş durumunda kemerlerimizi bulmak için hep aynı yere bakarız. Ya da pilotlar kriz anında sadece bir tek cihaza takılıp kalırlar.
Bu tünel görüşünün nedeni, beynin strese tepki olarak alın korteksini devre dışı bırakarak kriz anında esnek düşünme becerisini engellemesine bağlanıyor.
1987'de Londra'daki Kings Cross metro istasyonu yangınında 31 kişi ölmüştü.
4. RUTİNE TAKILIP KALMAKHawaii Üniversitesi'nde afet ve acil durum idaresi konusunda uzman James Goff'a göre, "Tsunami sırasında eve cüzdanını almak veya ocağı açık unuttu mu diye kontrol etmek için geri dönerek hayatını kaybedenlerin sayısı oldukça yüksek".
Felaket anında insanın cüzdanını düşünmesi çılgınlık ya da aptallık olarak görünebilir, ama bu oldukça yaygın bir davranış. Hayvanlarda bu, örneğin hayvanat bahçesinde kapalı bir mekânda sürekli gidip gelmek gibi sürekli tekrarlanan faydasız bir davranış şeklinde görülürken, insanda normal zamanlarda gösterilen rutin tavırların kriz anında da tekrarlanması şeklinde ortaya çıkıyor.
Örneğin geçen yıl Dubai havaalanında bir uçak ani iniş yapmak zorunda kalmasına rağmen yolcuların duman dolu kabinde bagajlarını almaya çalıştığı görülmüştü. Bu, sadece o olaya özgü bir davranış olmayıp daha önce tekrarlandığı da biliniyor.
11 Eylül 2001'de ikiz kulelere yönelik saldırıda üst kattakilerin çoğu binayı terk etmeden önce beş dakika beklemişti.
Peki bu bilinç dışı refleksleri kriz anında neden devre dışı bırakamıyoruz?
Çünkü beynimiz gündelik yaşamda aşinalığa çok bağımlı. Normal zamanda uçaktan inerken üzerinde hiç düşünmeden bagajımızı almamız gereğine göre hareket etmek beynimizde gereksiz yere düşünme ihtiyacını ortadan kaldırıp, aşina olmadığımız olaylara, örneğin yabancı olduğumuz bir şehirde havaalanında yolumuzu bulmak gibi, yoğunlaşmamızı sağlıyor.
Leach bu durumu "Rutin sayesinde içinde bulunduğumuz anı yaşıyor ama geleceğe bakıyoruz" şeklinde açıklıyor.
Yeni durumlar zihnimizi fazlasıyla meşgul eder; içinde bulunduğumuz ortamı anlamaya çalışırız. Başka bir ülkeye gittiğimizde veya yeni bir işe başladığımızda kendimizi yorgun hissetmemizin bir nedeni de bu olabilir.
Acil bir durumla karşılaştığımızda ise beynimiz yeni duruma adapte olma işiyle başa çıkamayabilir. Bunun yerine, hiçbir şey olmamış gibi bildiğimiz şeyleri yapmaya devam ederiz.
İnsanlar acil durumlarda hiçbir şey yokmuş gibi davranabiliyor.
5. İNKÂR Aşırı durumlarda bu tavır tehlikeyi tümüyle göz ardı etmeye kadar varabilir. "Halkın yüzde 50'den fazlası bunu yapıyor - tsunami sırasında sahilde izleyici olabiliyor" diyor Goff.
İnkar ise genellikle iki nedenden kaynaklanıyor: Tehlikeyi kavrayamıyorlar veya kavramak istemiyorlar. İkinci durumu genellikle kırsal alanda çıkan ve söndürülmesi güç yangınlarda görüyoruz; zira evinizden ayrılmanız onu yıkıma terk etmeniz demektir.
Risk Frontiers adlı risk danışmanlık şirketinde uzman Andrew Gissing'e göre, "İnsanlar dumanı görünceye kadar bekliyor; bu ise evden çıkmak için çok geç olduğu anlamına gelir".
Araştırmacılar çoğu insanın riskleri tartmada çok kötü olduğunu yıllardır biliyor. Tehlike arttıkça beynimiz gerçek durumdan ziyade duygulara yönelir ve kendisini rahatlatmak için stresli düşünceleri uzaklaştırır.
Kanser hastalarının semptomları için doktora başvurmadan önce ortalama dört ay beklemesini bununla açıklayabiliriz. Aynı şekilde 11 Eylül saldırıları olduktan sonra kulelerin üst katındakiler binayı terk etmeden önce beş dakika beklemişti.
Portekiz'deki son yangınlarda birçok kişi son dakikada evden ayrılmaya çalışırken hayatını kaybetmişti.
TEHLİKE ANINDA NE YAPMALI?Peki tehlike anında içgüdülerimize güvenemeyeceksek neye güveneceğiz?
Goff, doğal felaketlerden kurtulma yolunun acil durum planına sahip olmaktan geçtiğini söylüyor. "Ne yapacağınızı önceden bilir ve erken tedbir alırsanız tsunamiden kurtulabilirsiniz" diyor.
Rehine krizinden helikopterin suya acil iniş yapması gibi çeşitli felaket senaryolarına karşı askerleri eğiten Leach ise otomatik reaksiyonların yerini hayat kurtaracak davranışların alması ve bunların yerleşmesi için sürekli pratik yapmak gerektiğini söylüyor.
Kısacası felaketlerden korunmak için hazırlıklı olmak, hızlı hareket etmek, rutin davranışlardan sakınmak ve inkârı bırakıp riskli durumu kabul etmek gerekir. Tabii biraz şans faktörü de yok değil!
Bu makalenin İngilizce aslını BBC Future sayfasında okuyabilirsiniz.Dergideki diğer makalelere buradan ulaşabilirsiniz.
