Orta Doğu'da vekalet savaşları ve çıkar ittifakları

Jawad Iqbal

BBC Analiz Editörü

Orta Doğu'daki gelişmelerin boyutunu anlamaya nereden başlamalı?

Bölgedeki kriz her geçen gün büyüyor.

Suriye, daha önce benzeri görüşmemiş bir vahşet yaşanan savaşın beşinci yılına girdiIrak geleneksel anlamda istikrardan uzak, kilit öneme sahip bölgelere çöken İslam Devleti olarak da bilinen Irak Şam İslam Devleti (IŞİD) ile savaşıyorLibya milislerin istilasında, anlamlı bir sivil toplum yokYeniden generaller tarafından yönetilen Mısır, büyüyen askeri gücüyle bastırmaya çalıştığı İslamcıların ayaklanmalarıyla karşı karşıya.Bunlar da yetmezmiş gibi Yemen de, hükümeti deviren ve büyük, güçlü komşusu Suudi Arabistan'ın öncülüğünde düzenlenen bombardımanı tetikleyen isyancı grupların eline geçti.

Aynı zamanda Suudiler de, Yemen'i bombalamadıkları veya bölgenin diğer ucunda nüfuzu giderek artan İran'a endişeyle bakmadıkları zamanlarda, birkaç sene önce bir dizi ayaklanmayla başlayan ve bir nebze iyimserlikle 'Arap Baharı' olarak adlandırılan kargaşanın benzerlerine dair sinyaller olup olmadığını görmek için gözlerini kendi halkından ayırmıyor.

Yorumcular, Orta Doğu'da yaşananları giderek, bölge hâkimiyeti için Suudi Arabistan ve İran arasında yaşanan mücadele prizmasından görmeye başlıyor.

Vekâlet savaşı olarak bilinen bu mücadele farklı yollarla ilerliyor.

Soğuk Savaş analojisiBazıları bunu Sünni Suudiler ve Şii İran arasındaki mezhepsel çatışma olarak görüyor.

Başkaları ise farklı bir benzerlik kuruyor: Etki alanları için yapılan mücadelede, rakibinin üstünlük elde etmemesi için alınan her kararda, düşmanının düşmanını destekleme prensibi rehberliğinde iki güç bloğunun etkinlik savaşı, yani Soğuk Savaş benzerliği.

Bu bakış açısına göre Suudi Arabistan, Sünni monarşinin hüküm sürdüğü Bahreyn'in İran'ın etkisi altına girmemesi için Şii protesto hareketini bastırıyor.

Yine aynı şekilde, İran da Suriye'yi bölgede önemli bir müttefik olarak korumak için Beşar Esad rejimine destek çıkıp ve Sünni grupların eline geçmesine engel oluyor.

Diğer yorumcular savaş analojisini bir adım öteye taşıyor ve Orta Doğu'nun, Irak, Suriye ve Yemen'de devam eden askeri çatışmalardan bitkin düştüğünü ve Suudi Arabistan ile İran arasında "sıcak savaşa" girdiğini öne sürüyor.

Tüm bu yorumlar, günbegün ortaya çıkan, çoğu öngörülemeyen ve bazıları şaşkınlık yaratan diğer eğilimleri ve ittifakları saklıyor.

Suudiler ve İranlılar 'vekâlet savaşı' üzerinden birbirleriyle mücadele ederken, IŞİD'i yok etmek gibi ortak bir amaç yaratıyorlar.

Yine aynı şekilde, IŞİD'in yok edilmesi mücadelesinde Orta Doğu'da uzun dönemler boyunca birbirlerine düşmanlık eden ABD ve İran da aynı amacı güdüyor.

Resmi olarak işbirliğinde değiller. Bu kesinlikle reddediliyor fakat kanallar aracılığıyla bilgi paylaştıklarına dair haberler geliyor.

İran etkisiBu tablo, Arap dünyasında ABD'nin ana müttefiki olan Suudi Arabistan'da şaşkınlık yaratıyor.

Peki İran'ın bölgedeki etkisi ne kadar büyük?

İran, Suriye, Irak ve Lübnan'da etkin ve önemli bir güç. Suriye'de Esad hükümetine kritik ve etkin bir destek sunuyorlar.

Irak'ta, Şii milislerin desteklenmesi dâhil kilit bir rol oynuyorlar. Lübnan'da da İran'ın hükmü Hizbullah üzerinden yürüyor.

Diğer yandan, İran'ın Gazze'de egemen hareket olan Hamas'a da desteği devam ediyor.

Fakat, İran bölgede ağırlığını koyma ve bölgedeki ittifaklarını güçlendirme konusunda yalnız değil. Suudi Arabistan da kendi haklarına sahip çıkıyor.

Suudi Arabistan ve Mısır arasında yakın bir ilişki var. Mısır, Suudi yardımlarından en çok faydalanan ülkelerden biri.

Mısır, Yemen'de yaşananlardan sonra bölgede yeni bir askeri güç oluşturulmasında önemli bir rol üstlenmişti.

Bu yeni güç, İran'ın etkisine karşı durma ve aynı zamanda İslamcı radikal hareketlere karşı mücadele etme amacında.

Diğer yandan, geçtiğimiz günlerde İdlib'in muhalif güçler tarafından ele geçirilmesi son aylarda Esad rejiminin karşılaştığı ilk yenilgi oldu.

Ve Esad'ın beklentilerine ters düşen her bir olay, Suudi Arabistan için iyi haber.

Suudilerin bazı muhalif gruplara destek verdiğine dair teyit edilmeyen ve tabi teyit edilemeyecek olan iddialar öne sürüldü. Suudilerin bölgedeki ortak çıkarlarını korumak için Türkiye ile çok daha yakın çalıştığına dair spekülasyonlar da vardı.

Fakat Suudilerin kendilerini tüm bölgede öne sürmek için yeni yollar aradıklarını söylemek yanlış olmaz.

Bazı analistler ve yorumcular arasında, değişen Orta Doğu'da Sünni Arap devletin daha fazla özerklik arzuladığı ve geleneksel müttefikleri ABD ile bağlarını kademeli olarak gevşettikleri inancı hâkim.

Yemen'de ortaya çıkan çatışma, bölgedeki istikrarsızlığı tetikleyen rekabetlere ve hesaplara yeni bir bakış getiriyor.

Burada bile işler göründüğü gibi açık ve net değil. Sünni nüfusun çoğunlukta olduğu Yemen istikrarsız ve tehlikeli.

Ülke, El Kaide'nin en tehlikeli ayaklarından olan Arap Yarımadası El Kaide'sinin üssü olmuştu.

Tüm dünyanın dikkatini çeken muhalif Husiler ise Yemen'in yerlileri ve zorlu bir mücadele veriyorlar.

Bölgeyi biliyorlar ve son on yılda ülke genelinde birkaç küçük çaplı savaşa girdiler.

Yine bazı analistler Yemen'i Suudi Arabistan ve İran arasındaki vekalet savaşının kurbanı olarak görüyor.

Rivayet bu şekilde.

Husiler Şii İslam'ın izinde, İranlılarla 'aynı taraftalar'. Ve Yemen'de Suudi destekli Sünni hükümetini yerinden etmekle suçlanıyorlar.

Dolayısıyla Suudilerin hoşnut olmadıkları bir durum oluşturup ve askeri olarak harekete geçmelerine neden oluyorlar.

Vekâlet savaşı senaryolarının destekçileri, hiçbir tarafın Yemen'den vazgeçmeyeceğini söylüyorlar. O zaman bu nasıl sona erecek? Ucu açık bir mücadele mi?

Suudi Arabistan Dışişleri Bakanı Yemen'in 'güven, istikrar ve birlik ortamına geri döndüğünü' söyledi fakat bunun ne kadar sürebileceğine dair ayrıntı vermedi.

İranlılar Yemen'de askeri müdahalede bulundukları iddialarını reddetti fakat İran Husilere maddi olarak destek çıktıklarını itiraf etti.

Doğruyu bilmek güç. Fakat bazı analistler, İranlıların Husilere para kaynağı sağladığı fakat diğer 'vekilleri' Hizbullah üzerinde olduğu gibi aynı Husiler üzerinde de kontrole sahip olmadıkları konusunda hem fikir.

Yemen'de bombardımana katılan ülkeler öğretici bir liste aslında.

Arap devletlerinin mesele birbirleriyle işbirliğine geldiğinde kasvetli bir geçmişe sahip oldukları gerçeği göz önünde bulundurulduğunda Arap koalisyonu kendi kendine bir başarı sayılır.

Listede olan ülkeler:

Suudi ArabistanBahreynKatarKuveytBirleşik Arap EmirlikleriÜrdünSudanFasMısırBu büyük grupların gelişimi, bölgeyi yakından takip eden bazı gözlemcilere göre bombardıman yavaş yavaş fakat kesin olarak İran'a karşı daha geniş bir Sünni-Şii iç çatışmasına dönecek.

Çıkar ittifaklarıOrta Doğu'daki her türlü mevcut krizde Irak'tan da bahsedilmeli.

Irak'taki çatışma, IŞİD'in Irak hükümetine bağlı güçleri dağıtıp Irak'ın ikinci büyük şehri Musul'u ele geçirmesine kadar bir süreliğine dikkatlerden uzaktı.

Sonuç olarak bugünün Irak'ında ABD kendini İran'ın safında IŞİD'e karşı mücadele eder konumda buluyor.

ABD'li yetkililer İran'la işbirliği yapıldığı iddialarını reddediyor.

ABD'nin Tikrit'e bombardımanı da bazı çıkar ittifaklarına ve belirsiz sonuçlarına vurgu yapıyor.

Saddam Hüseyin'in memleketi olan ve stratejik öneme sahip Tikrit, Irak'ın merkezindeki Sünni topraklarının kalbinde.

Daha büyük bir kent olan Musul'a açılan kapı ve neticesinde IŞİD'in elinden geri alınmak istenen bir kent olarak askeri hedef.

Fakat ABD, IŞİD'e karşı mücadelede Irak'ın Sünni nüfusu üzerinde askeri gücün ağırlıkta olduğu Şii milislerle aynı safta görünme tehlikesiyle karşı karşıya.

Şii savaşçılara bir yandan da korkunç insan hakları ihlalleri ile mezhepsel katliam eğiliminde oldukları suçlamaları yöneltiliyor.

ABD için bir diğer tehlike de Şii milislerin IŞİD'e karşı mücadelede Irak'ın topraklarından büyük bir bölümünü ele geçirmesi ve Irak'ın Sünnilerini yabancılaştırması.

Bazı analistlere göre Irak'taki ABD öncülüğündeki operasyon, en tehlikeli düşmanı IŞİD'i zayıflatarak Suriye'deki Esad rejimini güçlendiriyor.

Bu, ABD'nin uzun bir zaman boyunca yerinden etmeye çalıştığı Suriye rejimi.

Orta Doğu'nun dünya genelinde siyasi liderlerin zihinlerinden bir an bile uzaklaşmadığını söylemek yanlış olmaz.

Fakat her zaman olduğu gibi zihinlerini dağıtan bazı meseleler var.

ABD Başkanı Obama, ikinci döneminin sonuna geliyor ve İran'ın nükleer programına odaklanmış durumda.

İngiltere, hafızalardaki en çekişmeli seçim döneminin ortasında.

Büyük Avrupa güçlerinin endişesi ise Rusya lideri Vladimir Putin.

Guardian gazetesinde geçtiğimiz günlerde yayımlanan bir haberde, çatışmaların yıllar boyu damla damla nasıl taşındığına ve haberlerin aslında nasıl sıradanlaştığına dikkat çekildi.

Haber, okulların dörtte birinin yıkıldığı ve hasar gördüğü Suriye'de eğitim sisteminin çökmesiyle ilgiliydi. Okula kayıt oranları yüzde 50 civarında, savaş öncesi ise Suriyeli çocukların neredeyse tamamı okula gidiyordu.

Bu bilgi, Save The Children adlı yardım kuruluşundan geldi.

Normal koşullarda böyle bir haber geniş çapta yorum ve soru işaretini tetiklerdi. Fakat Suriye'den neredeyse her gün korkunç haberler geliyor ve bu da bölge genelinde yaşanan insanlık dramının giderek büyüyen listesine yalnızca bir ek olarak kaldı.